परबांच्या एका पूर्वजांचा मृत्यू लग्नाच्या वेळेसच झाला. त्यानंतर स्मशानात नेले असता अग्नी देण्यापूर्वीच तो रचलेल्या चितेवरून उठून उभा राहिला. म्हणून त्याच्या वंशजांना म्हस्णे परब म्हणतात. मसण म्हणजे स्मशान. मालवणीत त्याला म्हसण म्हणतात. म्हणून म्हस्णे परब. याच म्हस्णे परबांच्या पूर्वजांची समाधी वेताळ मंदिरासमोर आहे. म्हस्णे परबांच्या घरातील लग्नाच्या वेळेस या समाधीच्या ठिकाणाहून मुदत घेऊन माती नेण्याची परंपरा आजही आहे.

             म्हस्णे परबांचा अधिकार देवमान्य

थेट वेताळानेच म्हस्णे परबांना गावप्रमुख म्हणून मान दिल्याची एक दंतकथा परिसरात प्रचलित आहे. इतर चार मानकऱ्यांनी म्हस्णे परबांना वेगळे काढले तेव्हा देव वेताळाने त्यांच्या स्वप्नात जाऊन आपल्या जन्मालाही म्हस्णे परब कारणीभूत असल्याची कथा सांगितली… म्हस्णे परब हे आपले पिता आहेत, असे वेताळ या दंतकथेत सांगतो. म्हस्णे परबांचा अधिकार प्रस्थापित करण्यासाठी ही कथा आली असावी.

            म्हस्णे परब – गावकर संबंध

गावच्या दोन प्रमुख मानकऱ्यांमध्ये सौहार्दाचे संबंध राहावेत,  यासाठी अनेक गावांमध्ये त्यांच्या सौहार्दाच्या दंतकथा ऐकायला मिळतात. अनेकदा त्या लग्नसंबंधांतून निर्माण झालेल्या नातेसंबंधांच्या कथा असतात, असे आजवरच्या लोकपरंपरेच्या संशोधनामध्ये समाजशास्त्रज्ञांना लक्षात आले आहे. त्याचाच एक प्रत्यय आपल्याला पेंडूरमध्येही घेता येतो. इथे पुनाशी मातेची कथा प्रचलित आहे. त्याचप्रमाणे रायकर परब (गावकर) यांच्या दत्तकविधानाची कथा अशाच प्रकारे आली असावी, असे म्हणण्यास वाव आहे. 

              निष्कर्ष

पेंडूरमध्ये गेली पाच वर्षे केलेल्या संशोधनानंतर असे लक्षात आले की, इथे केवळ मौखिक परंपरांसोबतच पुरातत्त्वीय बाबींचाही खजिना दडलेला आहे. त्यावर मोठ्या प्रमाणावर सर्व अंगांनी संशोधन होणे गरजेचे आहे. उर्वरित महाराष्ट्रापेक्षा अधिक काही आदीम स्वरूपाच्या प्रथा परंपरा आजही कोकणात नांदताना दिसतात. गावऱ्हाठी हा त्यातीलच एक महत्त्वाचा प्रकार आहे. कोकणाचे वर्तन त्यातही खास करून दक्षिण कोकणाचे वर्तन हे काहीसे आदीम परंपरेशी नाते सांगणारे अद्याप का आहे, हे संशोधकांना पडलेले कोडे उकलायचे असेल तर या पुरातत्त्वीय बाबींबरोबरच इथल्या मौखिक परंपरा समजून घेणेही खूप महत्त्वाचे आहे. कोणत्याही गोष्टीची सुरुवात करताना कोकणात घातले जाणारे गाऱ्हाणेही आपल्याला म्हणूनच खूप काही सांगून जाते. त्यात जैन देवाचाही उल्लेख येतो. इथे सारे काही एकमेकांत सामावलेले (एसिमिलेशन) दिसते.

 मालवणपासून खालती कारवारपर्यंतच्या पट्ट्याला अब्राह्मणांची किंवा पातित्यग्रामभूमी म्हटले जाते. तसा उल्लेख सह्याद्रीखंडामध्ये येतो. परशूरामभूमीचा उल्लेख रत्नागिरीपर्यंत येतो. मात्र सह्याद्रीखंडासारख्या ब्राह्मण परंपरेच्या ग्रंथामध्ये रत्नागिरी ते मालवण या भूमीचा कोणताही उल्लेख सापडत नाही. मात्र या परिसरामध्ये पुरातत्वीय बाबीही सापडतात आणि वेगळी मौखिक परंपराही काही शतके कायम आहे. याचाच वेगळा अर्थ लावण्याचा प्रयत्न केला तर असे लक्षात येते की, पेंडूर परिसरातील मोठे जैन देवालय तेथील जैनांचे अस्तित्व सिद्ध करते. या परिसरामध्ये त्या काळी जैनांचेच अधिक प्राबल्य असावे आणि म्हणून ब्राह्मण परंपरा असलेल्या ग्रंथांमध्ये या भूमीचा उल्लेख टाळला जातो. ही माहिती आणि परंपरेतील खाचाखोचा जुळणाऱ्या आहेत. यावरही संशोधन होणे गरजेचे आहे, असे माझ्या अभ्यासादरम्यान लक्षात आले.

या संपूर्ण शोधयात्रेनंतर एक प्रश्न सातत्याने छळत होता तो म्हणजे राजाचा वीरगळ, मोठे जैन देवालय आदी सारे; महाराष्ट्राच्या नकाशावर कोणतेही महत्त्वाचे ठिकाण नसलेल्या पेंडूरलाच का सापडावे. पुरातत्त्वीय बाबींचे निकष लावायचे तर असा अर्थ निघू शकतो की,  महापाषाणयुगापासून वेळोवेळी पेंडूर हे महत्त्वाच्या घडामोडींचे ठिकाण राहिले असावे. विद्यमान नकाशांचा आधार घेता असे लक्षात आले की, सध्या महत्त्वाचे असलेले मालवण बंदर एका बाजूला आहे. आणि दुसरीकडे कणकवली- कुडाळवरून जाणारा गोवा महामार्ग आहे. पेंडूर या दोन्हींच्या मध्यावर आहे. पुरातत्त्वीय संशोधनांचा आधार घेता असे लक्षात येते की, एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर गोष्टी सापडत असतील तर हे ठिकाण पूर्वीच्या काळी अतिमहत्त्वाचे ठिकाण असणार आणि कालौघात त्याचे महत्त्व कमी होत गेले. याचाच निष्कर्ष पूर्वी पेंडूरवरून जाणारा महत्त्वाचा मार्ग आता अस्तंगत झाला असावा.

पुरात्त्वीय बाबींच्या आजवरच्या अभ्यासात असे लक्षात आले आहे की, तत्कालीन अर्थशास्त्राने आणि व्यापारी मार्गांनी पुरातन शहरांच्या वसण्यामध्ये मोलाची भूमिका बजावली आहे.  महत्त्वाची लक्षात घेण्यासारखी बाब अशी की,  पेंडूरच्या एका बाजूने कर्ली खाडी वाहते. अरबी समुद्रात देवबागपासून सुरू होणारी ही खाडी आतमध्ये पेंडूरपर्यंत येते. इथपर्यंतचा मार्ग आजही व्यवस्थित वापरला जाऊ शकतो असा जलमार्ग आहे. अगदी २० वर्षांपूर्वीपर्यंत येथील नेरूरपारपर्यंत व्यापारी मालाची ने- आण होत असे. हे लक्षात आल्यानंतर अस्तंगत व्यापारी मार्गाचेही कोडे सुटले. देवबागला समुद्र आतमध्ये येतो तिथे नैसर्गिकरित्या ब्रेकवॉटरसारखी रचना तयार झाली आहे. चांगल्या बंदरांमध्ये मोठी व्यापारी जहाजे उभी करण्यासाठी ब्रेकवॉटर गरजेचे असते. कारण ते लाटा अडवून जहाजे स्थिर ठेवण्याचे काम करते. असे ब्रेकवॉटर नैसर्गिकरित्या देवबागला अस्तित्वात होते. पूर्वी इथेच या ब्रेकवॉटरचा आधार घेऊन माल उतरवला जात होता आणि मग तो लहान बोटींच्या माध्यमातून पेंडूरच्या एका टोकाला असलेल्या खरारे पर्यंत आणला जात असे..  खरारेहून निघणारा एक मार्ग आजही पेंडूरला जैन मंदिराच्या अलीकडे मुख्य मार्गाला येऊन मिळतो. व्यापार करणारे अनेक जण त्या काळीही जैनच होते. म्हणून देशभरात अनेक ठिकाणी व्यापारी मार्गांवर जशी जैन मंदिरे पाहायला मिळतात, तसेच मोठे जैन मंदिर पेंडूरमध्ये त्या काळी (११ वे शतक) उभे राहिले, असे म्हणण्यास पुरेसा वाव व पुरावाही आहे. आता या अस्तंगत मार्गावरील व्यापारी आणि समाजाच्या एकसंधतेच्या उर्वरित पाऊलखुणांचा शोधही तेवढ्याच झपाट्याने घेण्याचा विचार आहे. काही शतकांपूर्वी कर्ली खाडीने तिचा प्रवाह पेंडूर आधी बदलल्याचे भूशास्त्रीय पुरावेही आता हाती आले आहेत. एकूणच त्यामुळे आता पेंडूरच्या या प्रगत संशोधनाला अधिक वेग येईल, अशी चिन्हे आहेत. पेंडूरचे कोडे सुटले तर दक्षिण कोकणच्या इतिहासाला एक वेगळी कलाटणी मिळणे अपेक्षित आहे.